Pierre de Caters

 

I. De persoonlijkheid

Geboren te Antwerpen op 25 december 1875.
Autorenner met internationale faam.
Eerste Belgische vliegenier.
Eerste vliegtuigconstructeur en eerste instructeur van Belgische officierpiloten.
Eerste bevelhebber van de Belgische Militaire Vliegschool in Frankrijk.
Zakenman.
Overleden te Parijs op 21 maart 1944.

De loopbaan in de luchtvaart

• September 1908: eerste proefvluchten met driedekker van het type "Goupy-Voisin” te ’s-Gravenwezel (Antwerpen).
• 30 november 1908: eerste vlucht op dubbeldekker "de Caters”.
• April 1909: receptie van de “de Caters N°3” te Mourmelon-le-Grand. Meerdere vluchten van één kilometer.
• Zomer 1909: deelname aan de Internationale Tentoonstelling in Frankfurt, aan de Berlijnse en Frankfurtse Weken.
• Oktober 1909: deelname aan de Antwerpse Week. Pierre de Caters behaalt er de gouden medaille voor de Prijs van de Kilometer.
• Eind 1909: demonstraties te Warschau, Constantinopel en Cairo. Start de vliegtuigbouw, samen met de gebroeders Bollekens.
• 3 december 1909: de Belgische Aëroclub kent hem het eerste brevet van Belgisch piloot toe
• Nieuwjaar 1910: Pierre de Caters schenkt aan Koning Albert I zijn Aviator N° 2 (militaire uitvoering). Op zijn beurt, schenkt de Koning het toestel aan de Luchtschipperscompagnie.
• Februari 1910: oprichting van de firma Aviator, de eerste Belgische onderneming voor het bouwen van vliegtuigen.
• September 1910: vorming van de eerste militaire piloten.
• Eind 1910: demonstratierondreis in Indië samen met Jules Tyck.
• 1914: Pierre de Caters wordt de eerste bevelhebber van de Belgische militaire luchtvaartschool te Etampes (Frankrijk).
• Eind 1915: luitenant de Caters verlaat de luchtvaartwereld.

II. Biografie

De autokampioen

Geboren te Antwerpen op 25 december 1875, doorloopt Pierre de Caters er de grieks-latijnse humaniora. Hij slaagt briljant zijn ingangsexamen aan de Koninklijke Militaire School, maar verkiest na enkele maanden in de instelling het militaire leven te verlaten. Hij vervolgt zijn studies in het Montefiore Instituut te Luik en behaalt er het diploma van ingenieur elektricien.
Zijn voornaamste ontspanning bestaat in het beoefenen van verschillende sporttakken. Hij waagt zich aan boksen, voetballen, schermen en tennissen. Zijn uitverkoren sport zal echter het wielrijden worden. Het is tijdens het beoefenen van deze in die tijd bijzonder in opmars zijnde sport dat hij in contact komt met de Luikenaar Camille Jenatzy. Deze brengt hem naar de autosport.

Als lid van een vermogende familie kan Pierre de Caters zich veroorloven om zich in 1899 een kleine wagen ”De Dion” aan te schaffen. Dit zal meteen het begin betekenen van zijn loopbaan als autorenner. Na enkele lange veelbewogen tochten, waaronder de beklimming van de Mont Ventoux, onderscheidt Pierre de Caters zich zeer snel in de wedstrijden waaraan hij deelneemt: Parijs-Marseille, Parijs-Madrid, de omloop van de Ardennen…Zijn fortuin laat hem toe zich de beste wagens van dat ogenblik aan te schaffen. Hij koopt een Daimler in Stuttgart, een Vincke in Mechelen en een Snoeck Bolide in Verviers. Bij FN laat hij een wagen bouwen welke wij de dag van vandaag een hybridenwagen noemen : het voertuig wordt aangedreven door een electrische motor gekoppeld aan een benzinemotor van 100 pk.

1904: Aan het stuur van een Mercedes-Sunbeam (Verzameling: Robert Vervoort)

In Deauville legt Pierre de Caters met de wagen van zijn vriend Jenatzy de kilometer vliegende start af aan een gemiddelde van negentig kilometer per uur. Nog in 1901 verovert hij de “Eerste Oostendse Week”-prijs en het jaar daarop, niettegenstaande een aanrijding met Louis Renault, weet hij zich negende te klasseren in Parijs-Wenen. Voorzitter van de Antwerpse Automobielclub benoemd en als voorman van de ploeg Mercedes, neemt Pierre de Caters in Ierland voor de eerste maal deel aan de Gordon-Bennett-wedstrijd.

In 1904 brengt hij te Oostende aan boord van een Mercedes van 90 pk het wereldrecord op 156 km/uur, voor die tijd een fenomenale snelheid. Hetzelfde jaar weet hij zich derde te klasseren in de in Duitsland betwiste Gordon-Bennett-wedstrijd.

In 1906 neemt hij deel aan de Targa Florio op Sicilië, aan de Grote Automobielprijs van Frankrijk (omloop van de Sarthe) en aan de Oostendse Week.

Eén van zijn mooiste overwinningen is deze welke hij zal behalen op de Omloop van de Ardennen in 1907. Het betekende meteen zijn laatste deelname aan de automobielcompetitie.
Tijdens zijn deelname aan deze verschillende competities heeft Pierre de Caters gelegenheid om andere autokampioenen te ontmoeten die ook pioniers in de luchtvaart zullen worden: de Nederlander Frits Koolhoven, Ridder Jules de Laminne, de Brit J. Moore-Brabazon en de van Groot-Brittannië afkomstige Fransman Henri Farman.

De watersporten

De sportactiviteit van de baron de Caters omvat niet alleen de automobiel: hij heeft ook interesse voor de watersporten. In april 1906 weet hij zich in de selecte middens van de waterracers naam te maken door het vestigen van drie wereldrecords met een motorboot van acht meter lengte. Hij vestigt het wereldrecord op achtereenvolgens tien kilometer, op vijftig kilometer en brengt het snelheidsrecord op 50,5 km/uur. In België zal hij eveneens in de kijker komen te staan door het behalen van de prijs “Oostendse Week van de Gemotoriseerde Watersport” die werd betwist van 20 tot 24 augustus 1906.

Pierre de Caters ontdekt de luchtvaart

In 1908 heeft de luchtvaart reeds haar geloofsbrieven bemachtigd. In de Verenigde Staten zijn het de gebroeders Wright die de weg openden. Toch is het in Frankrijk dat de meest spectaculaire vooruitgang wordt geboekt. Niettegenstaande de Belgische Aëroclub in 1901 boven de doopvont werd gehouden, moest men toch wachten tot de door de Vlaamse Luchtvaartclub ingerichte Gentse Week van de Luchtvaart om er het eerste vliegtuig te zien opstijgen.

Aan boord bevond zich de nu reeds beroemde Henri Farman. Hij zal op 30 mei 1908 voor een wereldprimeur zorgen door als eerste een vlucht te maken met een passagier.
Het betreft dan nog een belangrijk sponsor van de prille luchtvaart, te weten Ernest Archdeacon. Tussen de enthousiaste menigte bevindt zich een zeer bijzonder oplettende toeschouwer: Pierre de Caters.

Zich rekenschap gevend van de Belgische achterstand op gebied van luchtvaart, beslist Pierre de Caters enkele dagen na deze eerste luchtvaart manifestatie zich naar Parijs te begeven. Hij richt zich tot de gebroeders Voisin, die samen met Blériot en Delagrange, de Franse constructeurs met faam zijn. Het is in de Ateliers van Billancourt dat Pierre de Caters zijn eerste vijf toestellen bestelt. Dank zij deze bestelling zal België langs de grote poort toegang krijgen in de pas geboren wereld van de luchtvaart. De eerste twee toestellen komen in België aan begin september. De drie andere toestellen worden geleverd in 1909.

III. Markante feiten van zijn luchtvaart loopbaan

Pierre de Caters, ontegensprekelijk de nummer één

Het is op het landgoed van het kasteel van ’s-Gravenwezel nabij Antwerpen, dat de baron beslist zijn eerste proefvluchten uit te voeren. De “de Caters N°1” is een driedekker uitgevonden door Ambroise Goupy en gebouwd door de gebroeders Voisin (Goupy-Voisin), Het heeft drie boven elkaar gemonteerde vleugels die elk zeven en half meter spanwijdte hebben op een breedte van één meter zestig. Pierre de Caters heeft beslist zijn toestel met een Belgische motor Vivinus van 50 pk uit te rusten. De motor van de constructeur Alexis Vivinus is zeer goed gekend in de wereld van de automobiel wegens zijn sterkte en zijn betrouwbaarheid.
Tijdens de eerste vluchttesten in de loop van de maand oktober, slaagt de Caters er verschillende malen in om over een afstand van enkele tientallen meter te vliegen.
Een maand later tijdens de maand november 1908, is het aan boord van zijn “de Caters N°2”, uitgerust met een 100 pk sterkere Vivinus motor, dat onze dappere pionier echt vloog over een afstand van enkele honderden meter en op een hoogte van vier à vijf meter. Dit kunststukje maakt van hem een legende van de Belgische luchtvaart en hij wordt de eerste Belgische piloot.

In januari 1909 stelt de Caters de driedekker Goupy-Voisin ten toon tijdens het Salon van de Automobiel te Brussel. Prins Albert is tijdens zijn bezoek aan de sectie luchtvaart bijzonder geïnteresseerd in het toestel.

In maart brengt hij de Minister van Oorlog er van op de hoogte dat hij de intentie heeft een vliegveld aan te leggen in Sint-Job-in-’t-Goor. Tezelfdertijd deelt hij mede dat alle officieren die het wensen vrije toegang tot zijn constructieatelier hebben en er zich kunnen familiariseren met de werking van vliegtuigen. Gedurende die periode is Sint-Job-in-’t-Goor het middelpunt van de Belgische luchtvaart. De postkaarten uit die tijd vermelden het vliegplein als de “Eerste Belgische Statie voor Vliegmachines”.

In april 1909 begeeft Pierre de Caters zich naar Mourmelon-le-Grand (in het Kamp van Châlons) om er zijn derde toestel “de Caters N°3” te ontvangen. Hij heeft er de gelegenheid de beste vliegeniers, waaronder in het bijzonder Henri Farman te ontmoeten. In het Antwerps dagblad “Le Matin d’Anvers” van 21 april 1909 leest men “Het is baron de Caters gelukt drie vluchten van één kilometer te vliegen op een hoogte van 7 tot 12 meter. Op 28 april schrijft hetzelfde dagblad: ”Op zondag 25 april voerde baron de Caters een prachtige vlucht uit van 2.800 meter met bocht”.
Het toestel is uitgerust met een gans nieuwe motor speciaal ontworpen voor de luchtvaart (8 cylinders, 16 zuigers), de Gobron.
Om zijn doel te bereiken, aarzelt Pierre de Caters niet een groot deel van zijn fortuin te spenderen voor de aanschaf van verschillende motors.

De Caters behaalt een Gouden Medaille tijdens de Antwerpse Week…. en maakt brokken

Bij het begin van de zomer van 1909 vindt men baron de Caters terug in Duitsland. Nadat hij een tiental vluchten heeft uitgevoerd tijdens de Luchtvaarttentoonstelling van Frankfurt, neemt hij achtereenvolgens deel aan de Berlijnse en aan de Frankfurtse Week. Telkens boekt hij een groot succes.

Eind oktober 1909 is de baron te Antwerpen, waar hij deelneemt aan de eerste grote luchtvaartmanifestatie in België: de Antwerpse Week van de Luchtvaart. Het is de bekroning: de baron behaalt er de gouden medaille van de Belgische Aëroclub die de eerste Belgische piloot bekroont die één kilometer heeft gevlogen.
Bij de Belgische deelnemers noteert men Jan Olieslagers, één van onze toekomstige fenomenen op gebied van luchtvaart. Ook Ernest-Oscar Tips is er aanwezig met een toestel van eigen uitvinding.

Antwerpse Week : 23 oktober-2 november 1909
Het vliegtuig van baron Pierre de Caters
(Verzameling : Jean-Pierre Lauwers)

Tijdens de volgende vlucht wordt jammer genoeg het vliegtuig van de baron juist bij het opstijgen gegrepen door een plotse windstoot en tegen de grond gesmakt. De baron komt er met enkele schrammen vanaf. De laatste dag van de competitie maakt Pierre de Caters bij het landen terug een ongewilde zwenking. Eens te meer komt hij er ongeschonden vanaf. Van zijn tweedekker blijven spijtig genoeg echter enkel nog de motor en de schroef over.

Pierre de Caters en de gebroeders Bollekens

Voor de firma Bollekens is het een groot avontuur wanneer ze zich op het domein van de Belgische vliegtuigbouw begeven. Gesticht in 1858, zijn de etablissementen Bollekens gespecialiseerd in houtverwerking. In een recordtempo slagen de drie gebroeders, Eugène, Isidore en Joseph, erin de cel, een deel van de romp, het stabilisatievlak evenals de voorste “stabilo” te vervangen. De gebroeders Bollekens merkten onmiddellijk op dat er op dat gebied heel wat verbeteringen te doen waren. Tot op dat ogenblik werden de vliegtuigen gebouwd op een rudimentaire wijze door personen die niet bekend waren met de houtverwerking. Met de hulp van baron de Caters zullen de gebroeders Bollekens erin slagen een volledig nieuwe romp te vervaardigen.

De ambassadeur van de luchtvaart en het eerste Belgische vliegbrevet

Eind 1909, ongetwijfeld geïnspireerd door de Amerikaan Wilbur Wright die gans Europa doorkruist, beslist de Caters zich via Budapest en Constantinopel naar Warschau en Cairo te begeven. Hij doet hierbij een speciaal beroep op de gebroeders Bollekens om zijn beide tweedekkers te demonteren in het vooruitzicht van hun reis naar Polen.
Hoewel Pierre de Caters in Warschau effectief de eerste vliegenier wordt om in Polen te vliegen toch is zijn demonstratie niet geslaagd daar hij zijn toestel vernielt bij het ontwijken van een obstakel (een politieagent te paard…). Niettegenstaande deze tegenslag is Pierre de Caters er de man niet naar om de moed te laten zakken en enkele dagen later staat hij vertrekklaar om naar Constantinopel te reizen.

Het is aan boord van zijn tweede dubbeldekker dat Pierre de Caters op 3 december 1909 boven de Turkse hoofdstad een eerste proefvlucht maakt. Op zondag 12 december stijgt hij een tweede maal op voor een verblufte menigte. Spijtig genoeg wordt hij door tegenslag achtervolgd. Tijdens deze vlucht breekt één van de kabels van het richtingsroer waardoor onze verbeten pionnier verplicht is in het veld te landen te midden van een kudde schapen.
Op 15 december is het toestel hersteld en voert Pierre de Caters voor de Luchtvaartcommissie van de Egyptische Aëroclub de eerste officiële vlucht uit boven het Egyptische en tevens ook boven het Afrikaans grondgebied.

Bij zijn terugkeer in België verneemt baron de Caters dat de Aëroclub van België in navolging van Frankrijk, hem op 3 december het eerste Belgisch vliegeniersbrevet toekent. Zo verschijnt onze held officieel in de luchtvaartgeschiedenis als eerste Belgische piloot. In het dagblad “Le Figaro” van 16 februari 1910 wordt baron de Caters als enige Belg vermeld tussen 16 vliegeniers van over de ganse wereld die er in geslaagd zijn een vlucht van minimum één uur uit te voeren.

Pierre de Caters, stichter van de eerste luchtvaartonderneming en eerste militaire instructeur

Op 17 februari 1910 sticht de Caters een vennootschap in luchtvaartactiviteiten onder de benaming “Aviator”. De onderneming heeft de vertegenwoordiging van de toestellen “Aviatik” van Duitse makelij (onder licentie Farman) en herdoopt deze met de naam van de firma. Het zijn de gebroeders Bollekens die voor de rekening van de baron belast worden de “Aviator” te bouwen.
In de loop van datzelfde jaar neemt Pierre de Caters met succes deel aan de “Flugwoche” van Berlijn. Hij behaalt er de eerste prijs voor glijvlucht, voor het landen en voor de vluchtduur.
Einde juli vinden we de baron terug te Stockel waar hij, samen met het merendeel van de grote namen van de jonge Belgische luchtvaart, deelneemt aan het groot feest van de luchtvaart ingericht door de Aëroclub van België.

Pierre de Caters heeft er de gelegenheid Koning Albert I te ontmoeten en vertrouwt hem toe dat hij het idee heeft om volledig gratis de opleiding van zes officieren te verzekeren. Op 30 augustus maakt hij hetzelfde voorstel over aan de Minister van Oorlog, Generaal Hellebaut. Hij heeft echter het ongelukkig idee zijn schrijven te publiceren in twee Antwerpse kranten. Om de toegang tot het vliegveld te vergemakkelijken, preciseert Pierre de Caters zelfs dat hij de bedoeling heeft een spoorweg aan te leggen tussen de metropool en Sint-Job-in-’t-Goor. Later blijkt dat de Minister niet erg opgetogen was over de manier waarop Pierre de Caters trachtte zich de opleiding van militaire vliegeniers toe te eigenen.

Op 12 september 1910 start de Caters te Sint-Job-in-’t-Goor met de opleiding van onderluitenant Baudouin Montens d’Oosterwijck (brevet nr 19) en op 19 september maakt de luitenant artillerie Alfred Sarteel (brevet nr 25) zijn eerste vlucht. Zo wordt Pierre de Caters officieus de eerste instructeur van de militaire luchtvaart in wording. Nochtans heeft Ridder Jules De Laminne inmiddels de opdracht gekregen van Generaal Hellebaut om de eerste officiële militaire vliegenier te vormen op het vliegveld van Kiewit. Het eerste officiële militaire brevet zal dus in december 1910 worden overhandigd aan luitenant Georges Nélis (brevet nr 28), wat niet het geval was bij de twee leerlingen van Pierre de Caters…

Reis naar India en einde van zijn loopbaan als actief piloot

Vergezeld van de Belg Jules Tyck, een andere pionier van het eerste uur met het brevet nr 8, begeeft Pierre de Caters zich naar India en sluit het jaar 1910 in Calcutta af. Hiervoor heeft hij vier demonteerbare toestellen meegebracht, gebouwd door de gebroeders Bollekens die er een patent opnemen onder het merk “Jero”. Na enkele vluchten met de plaatselijke hoogwaardigheidsbekleders, begeeft de Caters zich begin februari 1911 naar Bangalore. Voor de ogen van een menigte van dertigduizend personen voert hij er indrukwekkende demonstraties uit.

Bij zijn terugkeer te Antwerpen wordt de Caters het Ridderkruis van het Erelegioen opgespeld voor bewezen diensten aan de Belgische luchtvaart. Kort daarop, stopt de Caters, waarschijnlijk op vraag van zijn familie, alle vliegactiviteiten.

Tevens besluit hij ook een einde te stellen aan zijn activiteiten in de vennootschap Aviator. De gebroeders Bollekens nemen de vier vliegtuigen Aviator over alsmede de acht loodsen die de baron te Sint-Job-in-’t-Goor heeft laten bouwen. De Bollekens huren het vliegveld van de familie de Caters en verbinden zich ertoe om alle activiteiten van de teloorgegane firma te verzekeren.

Als eerste bevelhebber van de Belgische Militaire Luchtvaartschool te Etampes, beëindigt Pierre de Caters zijn loopbaan in de vliegwereld

Wanneer in 1914 de mobilisatie afgekondigd wordt, meent de Caters dat hij terug in dienst moet gaan en stelt zich spontaan ter beschikking van zijn land Hij is dan bijna 40 jaar. Op 1 augustus 1914 treedt hij in dienst van het Leger en op 6 augustus laat hij zich al opmerken. Samen met de prins de Ligne, gaat hij het toestel HF 20 van Hagemans en Gallez terug halen dat een noodlanding na motorpech uitvoerde bij Waremme. Zo wordt het toestel terug naar Antwerpen gebracht.

Hij maakt dienst bij de luchtafweer van Antwerpen en beveelt er een detachement van automachinegeweren. In oktober 1914 wordt hij door de Minister belast met een nieuwe opdracht, de vorming van een korps van autokanonnen.

In juni 1915 vervoegt hij de luchtvaart. Na de evacuatie van Antwerpen wordt de Militaire Luchtvaartschool overgebracht naar het Farman-Center te Etampes (Frankrijk)
De autoriteiten aarzelen niet hem de leiding van de school toe te vertrouwen. Zo wordt hij de eerste Bevelhebber van de Militaire Luchtvaartschool. Baron de Caters vervult deze functie tot in de zomer van 1916. In een verslag van 4 april 1916 van de Technisch Directeur, Commandant Tournay staat vermeld : “Oefent de functie uit met de grootste toewijding”. Ditzelfde verslag preciseert ook nog dat sedert de aankomst van luitenant de Caters de belangrijkheid van de School te Étampes enorm in waarde is gestegen. Vanaf augustus 1915 werden er 25 piloten naar het front gestuurd waarvan hun commandant bij verschillende gelegenheden zijn grote tevredenheid uitdrukte betreffende hun beroepsbekwaamheid, hun geest en technische kennissen.

De zakenman Pierre de Caters

Tijdens de oorlog, in de loop van de zomer van 1916, wordt luitenant de Caters naar de Verenigde Staten gestuurd voor het Materieel Park van de militaire luchtvaart. Bij zijn terugkeer dient de baron een aanvraag in tot het bekomen van verlof zonder soldij. Hij doet dit om zich bezig te kunnen houden met de Naamloze Vennootschap van Economische Brandstoffen die hij heeft opgericht en waarvan de maatschappelijke zetel zich in Parijs bevindt. In feite betreft het de fabricatie van turfbriketten ter vervanging van steenkool. De fabrieken zijn gelegen te Boigny-Baulne (Seine-et-Oise) en zouden een productiecapaciteit moeten bereiken van 100 ton briketten per dag. De toelating tot het nemen van verlof zonder soldij wordt hem, dank zij de steun van de minister van oorlog de Broqueville, toegestaan. Deze laatste, ondertussen Minister van Buitenlandse Zaken, hernieuwt de steun aan de baron wanneer hij een verlenging vraagt van zijn verlof zonder soldij. de Broqueville doet dit door op 3 oktober 1917 te schrijven aan zijn collega van Defensie. Hij vermeldt hierbij: “Ik meen dat deze onderneming van reëel belang is voor de Geallieerden”.

Na het stopzetten van de vijandelijkheden zal de Caters zijn industriële activiteiten verder zetten. Men zal hem echter op geen enkele luchtvaartmanifestatie meer terug zien.
Als pionier van het eerste uur en houder van verschillende records op zijn actief, heeft Pierre de Caters de weg getoond aan een hele generatie vliegeniers. Hij heeft de eerste onderneming in de burgerluchtvaart opgestart en was tevens de eerste om officieren in de luchtvaart in te wijden.
Toen in maart 1937 de vereniging “Vieilles Tiges” die al de piloten groepeert welke hun brevet voor augustus 1914 hadden behaald, werd gesticht, is Pierre de Caters op de Algemene Vergadering aanwezig. Jan Olieslagers, zetelend als ondervoorzitter, verwelkomt hem met de volgende woorden: “Hetgeen me werkelijk genoegen doet, is de aanwezigheid onder ons van de oudste Belgische piloot, die ons de weg naar de lucht heeft getoond, hierbij zijn leven en zijn fortuin op het spel heeft gezet en al zijn tijd opofferde om zo ver te geraken. Graag een applaus voor baron de Caters!”.

Baron de Caters overlijdt op 21 maart 1944. Met hem verdwijnt één van de meest opmerkelijke figuren van het begin van de Belgische luchtvaart.

Eerbetuiging en herinneringen.

Met verschillende initiatieven hebben zijn kinderen en kleinkinderen er aan gehouden hun eerbetoon te betuigen. Zij hebben bijzondere aandacht besteed aan hetgeen over Pierre de Caters kon geschreven worden. Er werd een vereniging gesticht, deze beschikt over een internet website waar men verschillende inlichtingen aangaande deze pionier van de luchtvaart kan vinden.
In het kader van de honderdste verjaardag van zijn eerste vlucht zijn er verschillende activiteiten voorzien en zal in 2008 een boek verschijnen.
We kunnen ons enkel verheugen dat deze initiatieven de jongeren toelaten zich beter rekenschap te geven van de realisaties van onze eerste vliegeniers en de rol die België heeft kunnen spelen in de ontwikkeling van "de zwaarder dan lucht toestellen".

IV. Bibliografie

• Documenten uit het militair dossier: archieven van Defensie.
• Le Printemps de l’aviation belge: Chevalier Jules de Laminne, L’Horizon Nouveau, Liège, 1938.
• Les Belges à la conquête de l’Air: Aéro-club de Belgique, Hayet, Bruxelles, 1976.
• Revue des amis du Musée de l’Air et de l’Espace, N°21, 1978.
• Guy de Caters: Baron Pierre de Caters, 1908: naissance de l’Aviation belge.
• Guy de Caters: N°22 et 23 (1979): Baron Pierre de Caters (suite).
• De Geschiedenis van de Nederlandse en Belgische Luchtvaart: Lekturama – Hans Groesbeek, Rotterdam, 1982.
• L’histoire de l’aviation militaire belge: Manuscrit du Centre de Documentation Historique, Bruxelles, 1984.
• Les as de l’Aviation belge: Hervé Gérard, J-M Collet, 1994.
• De geschiedenis van de Belgische Militaire Vliegerij (1910-1918): Ludo Vrancken, Koninklijke Legermuseum, Brussel, 1999.
• Aviation Militaire 1910-1929: John Pacco, J.P. Publications, Aartselaar,2000.
• Association Baron Pierre de Caters: site web: http://www.pdecaters.be/.
• Documenten BAMRS Brussels Air Museum Restauration Society (web site).
• Documenten BAHL: Brussels Air Historical Library (web site).
• Documenten en foto’s: van Dhr Guy de Caters.

V. Bijlage: Foto's en documenten

Pierre de Caters in vlucht - Col.-Ver. J-P. Lauwers)

Op achtergrond, het luchtschip "Cloud"

In Châlons met een Voisin-Farman met cellulaire structuur